Er zijn geen geschikte woorden voor pijn, vond Virginia Woolf al. Historica Joanna Bourke ging op zoek naar de beschrijvingen van patiënten door de eeuwen heen. En Julian Barnes groef een Franse roman over pijn op. Vonden zij de taal voor pijn? Vandaag deel 2 en slot van dit essaytje, dat eerder verscheen in de Standaard der Letteren.
De pijn van een schrijver
Welke schrijvers hebben een poging gedaan om fysiek ongemak onder woorden te brengen?
‘Pain is normally the enemy of the descriptive powers’, schrijft Julian Barnes in zijn inleiding bij In the land of pain. Dat is geen boek van Barnes zelf, maar een vertaling uit het Frans van La doulou, een poging-tot-boek van Alphonse Daudet (1840-1897).
Daudet leed aan syfilis, een aandoening die tot 1943 ongeneeslijk was en gepaard ging met intense, fysieke pijn. Niet alleen veroorzaakte de syfilis reumatiek, Daudet had ook nog eens tabes dorsalis, een syfilisvariant die de ruggengraat aantast. Volgens de patiënt was de pijn zo heftig dat de dood verkieslijk werd.
Daudet had de ambitie om over zijn pijn een boek te schrijven, maar het resultaat is slechts een dubbel geraamte: één helft poëtische dagboekaantekeningen, één helft verslag uit een kuuroord, een soort Toverberg in komische fragmenten.
Doulou, overigens, is het Provençaalse woord voor douleur.
Welke metaforen lenen zich voor de beschrijving van pijn? Ook Daudet, nochtans niet de minste Franse schrijver, zag zich verplicht de oude beelden te hergebruiken.
Vreemde pijnen; grote vlammen van pijn doorkruisen mijn lichaam, snijden het aan stukken, steken het in brand.
Snijden, vlammen. Niets nieuws onder de brandende zon.
Wèl kun je met oude beelden nog een mooie paradox bouwen. ‘Vrienden, het schip zinkt’, schrijft Daudet ergens. ‘Ik zink, door een bres onder de waterlijn. De vlag hangt nog aan de mast maar het vuur is overal, zelfs in het water.’
Er bestaat geen ‘algemene theorie over pijn’, stelde Daudet vast. ‘Elke patiënt ontdekt de zijne, en het karakter van de pijn varieert, zoals de stem van een zanger afhangt van de akoestiek van de zaal.’
Zoals een gevangene zijn beul om genade spreekt, zo wendt ook Daudet zich nu en dan tot de pijn als tot een personage. In heldere momenten houdt hij staande dat je pijn moet beschouwen als een ongewenste gast, die je niet aan de deur zet maar beleefd negeert. Dat was blijkbaar niet altijd mogelijk, want minstens even vaak spreekt hij tot de pijn alsof hij praat met een gevaarlijke minnares:
Pijn, jij moet voor mij alles zijn. Laat mij in jou alle vreemde landen vinden die je me niet toestaat in het echt te zien. Wees mijn filosofie, wees mijn wetenschap.
Schrijven over pijn mag dan moeilijk zijn, praten erover is ongewenst. ‘Voor de lijdende mens is de pijn altijd nieuw, maar voor de mensen om hem heen verliest de pijn haar originaliteit. Iedereen zal eraan wennen, behalve ik.’
‘De enige manier om ziek te zijn, is alleen’, zegt één van de personages in de kuuroordhelft van La doulou. ‘Tenzij je je wil gedragen als een onuitstaanbare egoïst, moet je vermijden uiting te geven aan je pijn, vermijden dat je de mensen om je heen pijn doet.’
Ook tijdgenoten van Daudet kwamen tot de conclusie dat pijn je afsnijdt van de rest van de wereld. Volgens Marcel Proust, zoals bekend chronisch bedlegerig, maakte pijn hem ‘doof en blind voor anderen, voor het leven, voor alles wat niet mijn miserabele lichaam is, het enige waarover mijn koppige geest zich wenste te buigen, zoals een zieke die in bed ligt met zijn gezicht naar de muur’. (In: Contre Sainte-Beuve)
En het was bovendien allemaal voor niets, het lijden van de syfilispatiënt. In 1929 werd penicilline ontdekt, en in 1943 werd het voor het eerst ingezet tegen syfilis. De ziekte bestaat nog, maar vormt in het Westen geen serieus gevaar meer. Niemand hoeft decennialang te creperen van de pijn.
Misschien is ook dàt een reden waarom pijn zich zo lastig laat beschrijven. Pijn die volgt uit een ongeneeslijke aandoening is de rotzak die ons eraan herinnert dat de medische wetenschapper nog lang niet alles onder controle heeft. Het is het punt waar kennis en de beschrijving ervan ophouden. En zonder kennis, zonder begrip van wat er gebeurt, zijn we alleen nog maar... bang.
De pijn van de onbekende dichter
Hoe brengen de onbekende dichters uit die bundel van AquaZZZ het er van af? Wisselend. Vaak gaat het toch weer over hartenpijn (liefdesverdriet, niet de pijn van een hartaanval), rouw en ander psychisch leed. Soms schrijven de dichters over de pijn van een ander. Pijn brengt mensen dichter bij elkaar, dat zagen we al. Nynke Cevik zegt dat als volgt: ‘Zie je mij dansen onder de zwarte doeken / Die je al zo lang hoog in de lucht houdt’.
Veel van de gedichten bevestigen observaties van Bourke en Daudet. ‘Een ware stoïcijn draagt alles stug / de breedste schouders van de gemeenschap’, schrijft René Turk: wie lijdt, houdt best zijn mond. Bij Karen de Boer vinden we het beeld van de zieke die zich noodgedwongen terugtrekt uit het leven: ‘Hoe lang nog hoor ik / jullie stemmen / in de tuin / luid lachend / happend naar adem / vanuit gezonde longen?’ En daar is ook de spoorwegmetaforiek weer, vermengd met gepersonificeerde pijn in een gedicht van Eric Jansen: ‘de pijn die op het verkeerde perron / te vroeg en te laat aankomt / de pijn altijd onderweg / door wind en wind’.
Sterker vind ik het gedicht van ene Roxanne de Bot, waarin zij vreest voor de terugkeer van de pijn die ze al kent:
Herwonnen hoop
dat het me
niet weer overkomt,
geen enkele zinsopbouw
m’n adem verstokt
en zich zo
een weg baant
naar beneden,
waar de boezemkamer
zijn uitgelezen kans ziet
Geen grootse nieuwe inzichten, maar dat zou ook wel veel gevraagd zijn. Allicht is de essentie eeuwen geleden al samengevat in zo’n lapidaire antieke zegswijze: ‘Dolor dictat’. Oftewel: pijn beveelt, deelt de lakens uit.
• Joanna Bourke, The story of pain. From prayer to painkillers. Oxford University Press, 396 blz., € 27
• Alphonse Daudet, In the land of pain. Vertaling en nawoord: Julian Barnes. Jonathan Cape, 87 blz, € 17,99. De eerste druk, in hardcover, is uitverkocht; een softcover-herdruk is nu verkrijgbaar. Het Franse origineel, La doulou, is verkrijgbaar als e-boek van Fayard/Mille et une nuits, 80 blz., € 1,99
• Diverse dichters, Dichtbundel over alle soorten pijn. Uitgeverij AquaZZZ, 79 blz., € 15,95
Geen opmerkingen:
Een reactie posten